PUBLICADO EN GALICIA ESPALLADA
Os tempos son cualitativamente diferentes para os galegos, polos seus
traballos,
polos seus alimentos, polas corentenas rituais e polas corentenas
ecolóxicas. O
galego ten unha vivencia especial do tempo, do tempo campesiño marcado
polo
ciclo anual da serpe, un ciclo anual que posibilita a continuidade da
natureza,
que une o tempo e a eternidade e conforma un "continuo feito de
descontinuo",
marcado, polo tempo "cualitativo" : o tempo das patacas, o do millo ou
o da
matanza do porco.
DIVISIÓN DO CICLO ANUAL
1) O TEMPO E A MEDIACIÓN DA SERPE
2) O TEMPO DOBRE
TEMPOS FORTE
TEMPOS FORTES DO PRIMEIRO PERÍODO
TEMPOS FORTES DO SEGUNDO PERÍODO
3)
AS CORENTENAS
O TEMPO CUALITATIVO
División do ciclo anual
O ciclo anual está dividido en dúas metades: a que vai de outubro a
finais de
abril e a que se estende de maio a setembro.
A
primeira metade está dominada polas referencias ó mundo non visible: ó
porco,
animal oculto na casa e coidado polas mulleres, encerradas na casa. Os
froitos
están ocultos, medran baixo terra. Son fitos nesta metade: o magosto ou
festa
das castañas (1/11 de novembro), o
San Antón Abade (17 de xaneiro) e o Entroido. A serpe tamén
hiberna, está oculta neste período.
A segunda etapa do ciclo fai referencia ó mundo visible, é tempo de
colleitas;
homes e mulleres van ó campo. Tempos fortes desta metade son: o
San Pedro Mártir (29 de abril), San Xoán (24 de xuño) e San
Miguel
(29 de setembro). A serpe sae á superficie e pode ser perigosa.
O tempo está marcado por traballos significativos relacionados coas
colleitas e
por festividades do calendario relixioso. Unhas e outras teñen
antecedentes
antiquísimos. Os traballos do campo e os cambios estacionais seguen
marcando no
mundo rural os tempos cualitativos. E os antigos cultos pagáns foron
orientados
polo cristianismo cara a outros deuses/santos en vez de seren combatidos
directamente; así evitaban os rectores cristiáns enfrontarse ó ancestral
sentimento relixioso fortemente arraigado nas xentes.
O final das colleitas asóciase co outono e coa festa de San Miguel e o
solsticio
de inverno co ciclo de Nadal. A explosión da primavera relaciónase coa
resurrección de Cristo, precedida da Semana Santa e da Coresma; a
festividade de
San Xoán coincide co comezo do verán.
1) O tempo e a mediación da serpe
A serpe vive dúas fases ben diferentes no seu ciclo anual. Está
escondida de
outubro a abril, preto dos pozos e das fontes salvaxes; está inmóbil,
come terra
e non é perigosa. A partir de maio déixase ver, aliméntase de animais e
non
ofrece perigo.
As serpes que voaban ó Xordán non estaban suxeitas ó tempo, como non o
estaban
as mulleres enfeitizadas, que tomaban ás veces a figura de serpe. A
serpe é a
intermediaria entre este mundo e o outro, entre o mundo oculto e o
visible. Ás
veces as almas transfórmanse en serpes para peregrinar a algún
santuario.
A serpe garda os límites entre o mundo enfeitizado e o non enfeitizado.
Vincula
ó mundo antigo ou pagán co moderno ou cristián, o mundo animal co
humano. Podía
toma-la forma de persoa ou de animal, de lobo ou de loba. Representa o
tempo e a
eternidade; neste mundo está suxeita ó tempo, pero é eterna no outro se
non
morre violentamente.
A serpe pasa do espacio húmido —primeira metade do ciclo— ó seco
—segunda
metade—, do espacio salvaxe ou non habitado ó espacio habitado. Vive nas
minas e
na superficie, no alto da montaña e no val. Por estas razóns , a serpe é
a
manifestación do dobre aspecto da natureza, é a continuidade da mesma
natureza.
O tempo
dobre
Seguindo o ciclo da serpe, o ano tamén está dividido para as persoas en
dous
períodos:
o primeiro, marcado polo porco e a sementeira, vai de setembro a finais
de abril;
o segundo abrangue desde principios de maio a finais de setembro e está
marcado
polo centeo e as segas.
O porco : O porco vive oculto sen saír ó exterior e a muller
encárgase de coidalo. É fundamental na alimentación. O porco come tres
veces ó
día, como as persoas.
Próxima a matanza, dáselle máis comida para que engorde, pois matar
un porco ben cebado honra a casa. A matanza comezaba polo San Martiño
(11 de
novembro) e terminaba en San Antón (17 de xaneiro) ou no Entroido ,
variable no
calendario.
Mátase no curral, cun coitelo que lle crava o matachín. Unha muller
remexe o
sangue para as morcillas.
Chamúscano os homes con palla de centeo ou con fentos secos.
Cando se abre o porco e se extraen as tripas, comeza o traballo das
mulleres. O
cerimonial destes traballos foi cambiando, por efecto da
transformación social e
económica.
A sementeira : En outubro seméntase o centeo, dentro do primeiro ciclo
anual. As patacas plántanse en marzo e o millo a finais de abril ou en
maio. As
patacas, as cebolas, os allos e todo o que crece baixo terra hai que
plantalo en
cuarto minguante para que dea moito froito e pouca rama. O que crece
sobre a
terra seméntase con lúa nova para que dea moito gran e pouca palla.
Tempos
fortes
Tres festas importantes representan tempos fortes do primeiro ciclo
anual:
San Martiño: Mozos e mozas reuníanse o 11 de novembro para face-lo
magosto nun monte próximo, lugar non habitado. Os homes levaban o viño e
as
mulleres as castañas. Asadas as castañas, chamaban ós rapaces. Comían,
bebían e
volvían á aldea coa cara tisnada con carbóns da fogueira. A mocidade
estaba
obrigada a participar, baixo pena de quedar marxinada da comunidade.
Nalgunhas
zonas os magostos comezan o 1 de novembro, festa de Tódolos Santos.
San Antón: San Antón Abade, protector dos animais e especialmente do
porco, celébrase o 17 de xaneiro. En moitas parroquias a confraría de
ánimas
acostumaba comprar un porco pequeno no mes de setembro e alimentábao
cada día un
veciño. O día da festa poxábase e os cartos empregábanse en misas polas
ánimas
dos defuntos da aldea.
Esta festa perdeuse na maioría das parroquias.
Entroido: É unha celebración de moita tradición. O domingo de
septuaxésima ou domingo fareleiro a xente bota fariña ou farelo ós que
encontra
polos camiños. En sitios tamén se lanza auga cunha especie de xiringa e
outros
procuran
tisnar con carbón de leña a cara dos veciños.
O xoves seguinte é o de compadres , porque estes se convidan a comer. O
domingo
de sesaxésima ou corredoiro celébrase a carreira do galo, desenvolvida
en
Galicia con fórmulas diferentes. O xoves que segue ou de comadres ,
estas
convídanse a comer.
O día forte é o domingo de quincuaxésima ou de Entroido , que abre paso á
semana
grande. Os disfraces adaptan formas moi vistosas e características de
determinadas localidades ou comarcas.
Os disfraces, individualmente ou en comparsa, saen tamén o luns e o
martes de
Entroido . Faceta importantísima da celebración son as comidas
típicas, a base
de carne de porco, e as sobremesas. Entre as comidas destaca o cocido e
o lacón
con grelos; os reis das sobremesas son as filloas, as orellas, as
follas de
limón e as flores.
O mércores seguinte séguese celebrando co enterro simbólico dalgún
animal:
sardiña, loro, cabra, galo…, para despedi-la etapa de festa e facer
crítica
festiva. Aínda que no calendario litúrxico católico o mércores é xa o
primeiro
día de coresma, en moitos sitios séguense prolongando as celebracións
festivas
ata o domingo seguinte ou de piñata.
Significado dos tempos fortes do primeiro período
A conexión entre o aspecto oculto do mundo e o aspecto visible, e a
relación
entre os diferentes grupos humanos, diferenciados por idade e sexo,
explican o
significado dos tempos fortes do primeiro período.
O Entroido viría ser como “un proceso de regulación social”. O
disfrazado procede da outra metade oculta, “parece do outro mundo”. Este
intercambio ou circulación prodúcese tamén nos demais tempos fortes do
período.
No magosto xúntanse mozos e mozas e van ó espacio deshabitado, oculto, e
comen
castañas, que son alimento de mortos.Por San Antón a comunicación co
outro mundo
realízase a través da misa de ánimas , cos cartos da venda do porco de
ánimas .
Tamén se comía porco, que é un animal procedente do mundo oculto. No
Entroido o
porco é a base da alimentación e cómense filloas como na matanza do
porco.
A circulación tamén se produce entre os distintos grupos deste mundo.
Hai
intercambio entre homes e mulleres no magosto, intensifícanse as
relacións no
Entroido : as mulleres poden disfrazarse de homes e estes de mulleres.
Os
compadres e comadres convídanse a comer. As comparsas favorecen o
intercambio
entre localidades. No Entroido hai tamén proceso de inversión social, de
compensación e de transgresión, hai inversión social cando un home se
disfraza
de muller ou viceversa; hai compensación porque a mocidade impón o seu
ritmo de
vida ó colectivo; e prodúcese transgresión cando se vai a outro lugar e
se entra
na casa do veciño sen permiso. É, pois, unha festa de “licencia e
transgresión
da orde social”. O día de San Antón convidábase a comer ós familiares e
amigos,
o que facilitaba tamén a relación.
As colleitas
O segundo período, de maio a setembro, é o tempo das colleitas. Homes e
mulleres
traballan xuntos no campo. Tempos fortes son San Pedro Mártir e San
Xoán. A
primeira colleita é a de herba para secar e mante-lo gando nos días crus
de
inverno. O liño arrincábase pola tarde e era labor de mulleres. Seguen
as
patacas, recollidas en setembro.
O
centeo era a base da alimentación humana e os traballos relacionados con
el son
significativos no segundo período. As segas comezan a mediados de xullo.
Despois
de cortado, átase en monllos, que se agrupan en medouchos con forma de
cono. Ó
cabo dunha semana aproximada transportan os monllos ós campos de centeo,
onde se
amorean en medas grandes para protexelas da chuvia posible, á espera da
malla ou
operación de separa-lo gran da palla; tríllase a mediados de agosto ou
antes.
O día da malla comíase año, alimento representativo deste segundo
período. A
operación de limpeza do gran realizábase tamén colectivamente entre os
veciños
máis próximos e interviñan homes, mulleres, nenos e nenas. O gran limpo
métese
en sacos e lévase a grandes huchas, onde se introducen follas de
figueira,
quizais para pedi-la protección dos antepasados.
Tempos fortes do segundo período
Teñen especial significado neste período o Primeiro de Maio e o San
Xoán.
O Primeiro de Maio empezaba a celebrarse na noite do 29 de abril, á que
chamaban véspera do mes de maio; ó día seguinte celebrábase o San Pedro
Mártir,
ou festa dos endemoñados. Prendíase unha fogueira na aldea e cada
familia
percorría o perímetro de cada unha das súas leiras cun fachico de palla
acesa.
Todos xuntos visitaban despois as terras cultivadas e botaban cinzas
sobre os
cultivos, quizais para protexer dos vermes o trigo da colleita.
O
1 de maio os mozos plantaban unha árbore en medio da aldea e pola mañá
cedo
colocaban pólas nas ventás das mozas fermosas e unhas poliñas nas das
feas. O 30
de abril tamén se colocan flores de xesta nas portas, nas ventás das
casas, nos
coches e nas cortes do gando para protexer do maio ou mal misterioso que
podía
aparva-las persoas. Nalgunhas vilas e cidades constrúese o maio, unha
armazón
cónica de madeira cuberta con plantas, flores, ovos e laranxas. Cos
Maios
exhíbense tamén as coroas ou figuras de flores montadas sobre arame, que
representan motivos tradicionais.
O día de Corpus é moi celebrado en Galicia e nel están representados os
gremios, as virtudes, os anxos e a serpe. O percorrido da procesión
cóbrese con
flores, ramas, follas e espadanas. En certas cidades ou vilas son de
gran
tradición as alfombras florais no percorrido da procesión, tal é o caso
de
Ponteareas, na provincia de Pontevedra.
Do 1 de maio ata o San Miguel, 29 de setembro, hai contacto entre os dos
mundos,
os habitantes do outro amósanse sen máscara. O mundo oculto sae á
superficie: o
demo e os espíritos, por San Pedro Mártir e Primeiro de Maio; gremios,
anxos,
virtudes e a serpe, en Corpus; o mundo oculto resucita pola Santa Cruz.
A festa de San Xoán está moi arraigada en Galicia, saíase a mañá do 24
para toma-lo orballo, bo para a saúde e para asegura-la boa sorte. A
noite do 23
ó 24 deixábanse flores e plantas aromáticas nun recipiente con auga para
lava-la
cara pola mañá. Tampouco falta a fogueira na véspera da festa
(cacharela) , para
saltar sobre ela e conseguir saúde e sorte. A circulación de espíritos
tamén se
activa nesta noite máxica, propicia para desencanta-las mulleres
enfeitizadas,
que saen do seu espacio oculto a peitearse con peite de ouro. É festa de
casamento e de intercambio mulleres/homes. Estes tempos fortes, pois,
vinculan
este mundo co outro, xa que non se opoñen entre si, senón que son
independentes
e con existencia propia.
3) As
corentenas
O tempo percíbese en Galicia a través de corentenas, polo menos no
primeiro
período. Aprécianse diferencias entre as corentenas rituais e as
ecolóxicas.
Corentenas rituais
Comezan despois dun acontecemento importante para o individuo ou para o
grupo da
aldea.
A muller parida. Durante os corenta días despois do parto, a muller
levaba unha vida recluída na casa, non podía saír, nin traballar nin
asistir á
igrexa. Non podía comer carne de porco, senón de galiña, que adoitaban
regalar
veciños e familiares.
O loito. A familia que perdera un membro gardaba loito rigoroso durante
corenta días nos que se facía difícil a comunicación, pois non se
cursaban nin
aceptaban invitacións, os mozos e as mozas da casa non podían visitar
nin
recibir visita dos seus noivos ou noivas.
Voda. Os tres domingos anteriores á voda o cura le as amoestacións e
neste tempo os noivos non poden ir á misa do domingo á parroquia onde se
anuncia
a voda. Posiblemente sexa tal práctica vestixio dunha corentena que
seguía
antigamente a un contrato, pois desde a primeira amoestación se
consideraban
como casados.
Coresma. A coresma vén dada polo calendario católico e era unha
verdadeira corentena: non se comía carne, suprimíase a música e o ruído e
evitábanse as relacións sexuais matrimoniais.
As corentenas rituais participaban de trazos comúns, pois en todas elas
se
reducen ou prohiben as relacións interpersoais, exclúese a carne de
porco,
péchase sobre si mesma a casa en corentena, non se poden organizar nin
aceptar
invitacións, a parida permanece na casa e os amoestados non van á misa
do
domingo.
Estas prácticas veñen significa-la desaparición da circulación entre os
grupos
do mundo visible, terreal, e tamén o corte da comunicación cos seres do
máis
alá, do mundo descoñecido.
Corentenas ecolóxicas
O primeiro período do ciclo anual está dividido en corentenas.
San Miguel-Tódolos Santos: Este tempo, que vai do 29 de setembro ó 1 de
novembro, está marcado pola sementeira do centeo, polo uso de viño novo e
polo
consumo de noces e de castañas.
Santos-Nadal: Corentena subliñada polos defuntos (2 de novembro) e
pola
recollida de castañas.
Nadal-Candeloria ou San Brais: Este período, que chega ó 2 ou 3 de
febreiro, está animado pola matanza do porco e polo ciclo de Nadal, pois
a noite
do ano vello os mozos facían canalladas ós veciños e a véspera de Reis
(5 de
xaneiro) visitaban lugares próximos; rompían, pois, os límites espaciais
e
intensificaban a circulación entre grupos.
Candeloria-San Xosé: De febreiro ó 19 de marzo destacan a celebración
do
Entroido e o consumo de carne porcina.
4)
O tempo cualitativo
Celebración total
O ciclo anual percíbese no seu conxunto, como un todo global. Para
Mandianes o
futuro é algo natural, porque “a celebración total dálle ó grupo un
medio de
converter ó presente tódalas dimensións do tempo”. En consecuencia, as
celebracións e festas dun período están relacionadas coas do outro, o
que
permite interpreta-lo ciclo anual como unha forma de totalidade
organizada.
Mónica B. Suárez Groba
Fontes bibliográficas :
"Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega" , M. Mandianes
Castro;
"Galicia 2001: etnografía espiritual",
Xunta de Galicia.