A SANTA COMPAÑA

A Santa Compaña é a visión dunha procesión de mortos ou ánimas en pena que percorren os camiños dunha parroquia. Trátase dun tema do folclore galego. O tema das procesións de mortos e/ou de ánimas é propio da literatura e das tradicións culturais da Europa occidental dende a Idade Media. A zona xeográfica "galega" na que a Santa Compaña influíu máis notoriamente considérase que é o territorio corrrespondente á antiga Gallaecia, incluíndo o norte de Portugal e Asturias[1], xa que esta zona posúe características que a identifican como unha comunidade, reflectidas nos seus contos e na súa literatura e testemuñas do fenómeno.
A crenza na Santa Compaña, analizada por Vicente Risco como unha tradición cristiá de poucos rastros anteriores, esta rexistrada por outras fontes anteriores vinculada a tradicións europeas de raiz diferente integrada máis ou menos ao cristianismo. Recollendo esto por exemplo Martiño Sarmiento despois da súa viaxe a Galicia como elemento da antiga cultura aínda vixente. Logo nos séculos seguintes atopase en dicionarios, almanaques e na literatura, con máis ou menos consideración da súa función na cultura tradicional galega. Ramón María del Valle-Inclán deulle o toque máis poético. Esta tamén estudada dende finais do século XX coma un elemento da antropoloxía cultural galega.
Na sua función de mito, a disgregación da crenza ilustra a desestruturación e a desintegración das partes constituíntes da antiga sociedade galega, é dicir, a desaparición dun estilo de vida tradicional anterior que se constrúe dende a urbanización e a industrialización modernas. Polo tanto a cultura popular de finais do século XX e comezos do XXI considéraa como unha das lendas da mitoloxía popular galega máis arraigada no medio rural[2].
[editar] Etimoloxía
Segundo o Diccionario de los seres míticos gallegos, os termos Santa Compaña e Santa Compañía son nomes erróneos por contaminción culta, aínda que poidan usuarse de xeito eufemístico nalgures, dado que a Compaña non é santa[1]. Lisón Tolosana concorda en que Santa Compaña é unha expresión que serve para denominala, en particular polos eruditos, pero que non é utilizada, ou mui escasamente polos crentes.
A expresión vén do latín "sanctam cum pania", que pode asemellarse a "santa compaña"[Cómpre referencia]. Non obstante, unha tradución máis literal sería "que comen do mesmo pan", seria refirindose ao convite funeral no cal as ánimas levan os vivos para a processión, sendo necesario finxir comer os manxares propostos e comendo un alimento propio ainda que sexa pan que se leve no bolsillo para librarse.
Orixe
O coñocemento da A vixencia diste mito de relación dos vivos e dos mortos na sociedade galega coñocese polos testemuños de fontes escritas ao longo da historia e polas hipóteses de estudos.
Podese ver que é vixente por diversos documentos da Inquisición do século XVI e comezos do XVII, mencionando xa a crenza, en Galicia, de ánimas errantes que non foron nin ao paraíso, nin ao inferno, nin ao purgatorio[3].
Martiño Sarmiento, despois da súa viaxe por Galicia, anota que a estantiga é un dos seus nomes particulares pola zona de Ourense. El fora testemuña do mito, xa antigo naqueles tempos, de que xa existía polo menos no século XVII. Deste modo, dálle o significado de ser un fenómeno vinculado á mitoloxía europea, é dicir, máis que da procesión de ánimas da tradición cristiá[3].
Tamén sabemos de Xoán Cuveiro Piñol que a crenza para el se aproxima ao "sluagh"[4] [5] e á "cazaría salvaxe" vencellándoa ao tronco indoeuropeo[1].
Por outra banda, o antropólogo Carmelo Lisón Tolosana publicou unha investigación etnográfica sobre a Santa Compaña, onde di que esta crenza, aínda viva no século XX en Galicia, está vencellada a un mito xermánico, a cazaría salvaxe, que difundiron as invasións destes pobos durante a Alta Idade Media co nome de estandiga ao longo de toda a Hispania[3]. O mito axiña sería cristianizado. Porén, hai outras fontes que apuntan a unha posible orixe celta[6][7] [8]. A lenda da cazaría salvaxe e as crenzas das culturas célticas van polo tronco dunha crenza antiga, o que supón que se trata de maxia na súa función de acceder ao coñecemento. A herdanza da Santa Compaña dos mitos xermánicos, bastante compartida polos intelectuais, non convenceu a Vicente Risco[9], o que supón que o aspecto máxico da Compaña é só unha manifestación de relixiosidade fóra das normas e regras da relixión vixente. Nos elementos da descrición atopase por unha banda o mundo da realida, os lugares da parroqui, xente do pobo viva ou morta, e por outra banda referentes do imaxinario colectivo de códigos e simbolos culturaís que vinculan a visión a conceptos.
Descrición
Non existe ningunha descrición aprobada sobre o que é a procesión. Cada testemuña da crenza, e o número é mui importante, pode case por si ter unha descrición diferente. De todos os xeitos, o fenómeno, descrito por aquel que o viu ou comunicado por outros, é sempre unha realización singular. Non obstante, convén reter as posibilidades do tipo de comitiva. A comitiva pode ser semellante á da cazaría salvaxe (Wild Hunt) dirixida por Odín (ou un dos seus substitutos) ou unha das variantes do mundo imaxinario e simbolico da idade media como a Mesnie Hellequin en Francia onde o que é destacable é a brutalidade. A comitiva pode referirse á hoste antiga das ánimas en procesión. Sen esquecer que pode tamén ser unha derivación de procesión de meigas[1].
Máis alá da multitude das descricións individuais, convén distinguir elementos sobre varios rexistros. Hai aquel que ve a Santa Compaña e hai aqueles que se poden chamar os "crentes", que cren na súa existencia ou que a dubidan vivendo no ambito da su crenza. No relato, hai elementos da vida material que cada un pode recoñecer como unha realidade da súa vida cotiá (os lugares da parroquia, a igrexa, as casas, a fonte, etc.), elementos que teñen unha realidade mental (as ánimas, os defuntos, etc.) así como elementos ficticios que só serven de decoración (o ambiente nocturno, as luces opacas, os murmurios inintelixibles, os corpos brancos e pálidos, etc.). Dentro dos elementos que teñen realidade mental pódense distinguir en aquelas ánimas da procesion que son de xente coñecida, vivos ou mortos, daqueles que son figuras sen relación cos veciños.
A procesión adoita ir encabezada pola persoa viva que porta entre as súas mans unha cruz e mais un caldeiro con auga bendita; tras el, varias ánimas con cirios acesos, non sempre visíbeis, sígueno. A súa presenza faise notoria no cheiro a cera queimada e no vento que se ergue ao seu paso.
A persoa viva que precede esta procesión pode tratarse tanto dun home como dunha muller, dependendo de se o patrón da parroquia é santo ou santa. Ademais, o portador da cruz non pode en ningún momento volve-la cabeza nin renunciar aos seus cargos precedendo á Santa Compaña. Só será ceibado cando atope a outra persoa polo camiño a quen lle entregar a cruz e mailo caldeiro, momento no que estoutro pasará a substituílo.
Para zafarse desta obriga de substitución, a persoa que vexa pasar á Santa Compaña debe trazar un circo no chan e deitarse boca abaixo sen mirarlle á cara a ningún espírito. Mentres tanto, a persoa que leva a cruz e o balde vólvese máis branco e vai aldelgazando a cada paso que dá, ata que consegue darlle o caldeiro a outro.
O que si, é que a Compaña bota medo, xa que é considerada como sinal de morte. Pode ser porque a Compaña visita todas aquelas casas nas que axiña haberá un pasamento. Pode ser porque a Compaña necesita dun vivo que leve a cruz e anda ás portas pedindo compañía. Cuveiro Piñol, no seu Diccionario Gallego (1876), escribe:
Compaña: entre o vulgo, creída hoste ou procesión de bruxas que andan de noite alumeadas con ósos de mortos, chamando ás portas para que as acompañen, aos que desexan que morran axiña... —Xoán Cuveiro Piñol
Pode ser porque as ánimas da Compaña poden maltratar a xente que atopan polos camiños e ata poden ir molestar á xente na súa casa.
Malia que na maioría das historias a Santa Compaña realiza a súas aparicións de noite, hai tamén casos citados nos que se fala de saídas diúrnas. A frecuencia pode ser de todas noitas a mesma hora como non. Cada visión é unha re-creación e en cada localidade vai evolucionar segundo as necesidades socio-culturaís do grupo onde esta vixente.
Lisón Tolosona, con datos dos anos 1960 recolle 124 casos onde o motivo da procesión é para anunciar morte, 32 casos para facer penitencia e 31 casos para castigar. Os nomes para chamar a procesión estan relacionados co motivo da sua esistencia.
Nomes da Santa Compaña
Representación alemá de finais do século XIX dunha hoste antiga, derivación da Cazaría salvaxe como é a Santa Compaña galega. Ánimas voando perseguen aos vivos, encabezadas por un xefe, posiblemente Odín.
Os diferentes nomes da crenza levan consigo un significado que permite atopar a relación establecida entre o fenómeno propio a Galicia e mais a cultura occidental. Os diferentes nomes tamén teñen un uso distinto segundo as zonas xeográficas, sendo isto unha proba do xenio creativo da xente de Galicia en canto á vixencia dun mito da humanidade (neste caso un mito europeo) na súa propia cultura[3]. Destas dúas razóns pódese comprender que o nome atribuído por cada zona corresponde a unha adaptación particular da crenza, a cal estará máis ou menos preto dun dos tres tipos enunciados.
As da noite, antaruxada, avisóns, avexón,
Enxamio, estadea, estantiga, estandiga, estadeiña son as formas que máis conectan coa lenda xermánica.
Hoste, chamada nalgures ao formar a comitiva algo semellante a unha hoste ou mesnada. Hoste e hostilla pódense entender como exército, inimigo ou peregrino[1].
Pantaruxada
Pantalla, en opinión de Vicente Risco, fusión dos termos «pantasma» e mais «espantallo». Pantalla úsase en Beariz, podendo consideralo unha referencia ao medo de pan, igual cá palabra pánico indo en certa instancia ata o deus Pan; sen esquecer as máscaras do entroido de Xinzo de Limia, tamén coñecidas como pantallas[1].
Procesión das ánimas, aplicado especialmente no sur de Galicia, sobre todo en Ourense.
Rolda, roldiña
Visión,
Visita,
Xaira, nome recollido por Martiño Sarmiento como usado na zona de Ourense no século XVIII[1].
Xáns, tamén recollido por Martiño Sarmiento na rexión de Ourense (jáns, xáns)[3], pantasmas de vivos[1].
Sociedade do Óso sociedade de xente que vive tanto neste mundo como no alén e que percorren os camiños igual cá Santa Compaña[1].
Xás, pantasmas, ánimas en pena, que andan de noite para danar aos vivos[1].
A parroquia
A parroquia adoita ser o territorio das andanzas da Santa Compaña, e polo tanto un elemento constitutivo do mito, o cal lle dá vida á crenza en Galicia[1][3].
Na cultura galega nas últimas décadas do século XX e primeira do XXI
O tema da Santa Compaña recóllese na cultura popular en forma de espectáculos[10][11][12] e incluso cómics[13].
Esta procesión anda espallada pola internet, tanto como curiosidade acerca de Galicia[14] como combinada co paranormal[15][16].
Tamén algúns músicos e bandas recollen o tema nalgunhas das súas obras, é o caso de Golpes Bajos[17], Mago de Oz e Los Suaves, por exemplo.
Fontes
Xoán R. Cuba, Antonio Reigosa e Xosé Miranda (2006), Diccionario de los seres míticos gallegos, Edicións Xerais de Galicia. ISBN 84-9782-468-7. Obra colectivada baseada nuha ampla biografía que abarca os intelectuais galegos (Murguía, Risco, Cunqueiro, Ferrín, etc.), antropólogos, etc.
Carmelo Lisón Tolosana (1998), La Santa Compaña. Fantasías reales. Realidades Fantásticas, Madrid, España: Ediciones Akal S.A.. ISBN 84-460-0943-9. Descrición etnolóxica que serve de material en antropoloxía. Lisón Tolosana é recoñecido pola comunidade científica[18][19][20], sendo tamén membro da Real Academia de Ciencas Morales y Políticas[21].
Notas
↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Diccionario de los seres míticos gallegos, Xoán R. Cuba, Antonio Reigosa e Xosé Miranda, Edicións Xerais de Galicia, 2006, ISBN 84-9782-468-7.
↑ Un anaco do libro Algunas calas en los orígenes del gallego de Andrés Suárez, dixitalidazado por Google.
↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 La Santa Compaña. Fantasías reales. Realidades Fantásticas., Carmelo Lisón Tolosana, Ediciones Akal S.A., Madrid, España, 1998. ISBN 84-460-0943-9.
↑ Véxase na Wikipedia portuguesa pt:Sluagh.
↑ Manuel ALBERRO Inst. of Cornish Studies University of Exeter
↑ Santa Compaña na MSN Encarta
↑ Galicia Máxica: A Santa Compaña patrimonio de Galicia en Nueva Acrópolis de Vigo.
↑ Manuel ALBERRO Inst. of Cornish Studies University of Exeter
↑ El tema de la caza salvaje en los petroglifos gallegos (Véxase a sección 3 Tránsito vertical.)
↑ Ficha de espetáculo
↑ Teatro
↑ Rodaxe do filme Lume na alma sobre a Santa Compaña en LaVozdeGalicia.es, 17/12/2008. Consultado o 21/02/2009.
↑ "Ourense acolle a presentación de “A Santa Compaña”, nova entrega das aventuras de Trasmallo" 5/10/2007. Consultado o 21/02/2009.
↑ A Santa Compaña mito e lenda de Galicia (en castelán)
↑ A Santa Compaña en mundoparanoraml (en castelán)