Os zoqueiros loitan por sobrevivir

O oficio do zoqueiro galego, de notable importancia até mediados da pasada centuria, áchase en transo de desaparición, ao ser substituídas as tradicionais zocas por calzado de sola de coiro ou de goma. Con todo, e a pesar do que moitos crean, polo catro provincias galegas (sobre todo, por Lugo e Ourense) aínda resisten varios artesáns que, con moito humor, paciencia e dedicación esgotan os seus últimos anos facendo vos derradeiros pares deste calzado de madeira. Os seus destinatarios son os asiduos ás feiras de antigüidades, os emigrantes que desexan ter na súa casa un exemplo da historia galega, algúns agricultores e, sobre todo, grupos de baile tradicional.Como exemplo vivo do que foi este oficio resiste Leonardo Villamel, un lucense orixinario de Rigueira, na Pastoriza, onde é coñecido por todos como ou Zoqueiro. Cos seus 81 anos case cumpridos, o artesán bota a vista atrás para lembrar como foron os seus inicios no oficio. «Eu comecei a traballar cando tinga ao redor de 13 anos. Daquela podiamos chegar a facer oito pares de zocas ao día e, por cada xornada cobrábase 40 pesetas, unha cantidade que daba para vivir, pero que agora -ri- non chegaría para nada. Como cambiaron as cousas!».Tras traballar até os 40 anos, Leonardo fixo un parón como zoqueiro, «xa que ou ritmo dá vida impedía que viviramos con isto» Por iso, dedicouse a outros traballos ata que xa xubilado preguntouse «e será que me esquecín de como facer as zocas?»Unha simple estancia no seu taller sérvenos para negalo: en pouco máis dunha hora, Leonardo móstranos como lograr transformar a madeira en dúas belas zocas. Para conseguilo, e do mesmo xeito que sucedía outrora, cando o normal era que nun taller houbese dous zoqueiros, bota man de Paco García Carreiras, un habitante de Muimenta, quen, inusualmente, decidiu dedicarse ao oficio tras haberse xubilado, hai practicamente dous anos.Entre os dous mostran todo o proceso: comezan o seu labor aserrando a madeira en anacos do tamaño das zocas. A continuación, un dos artesáns dálle a cada un deles, no burro de desbastar, a forma externa do futuro calzado coas ferramentas do machado e a aixola (ver vídeo). Posteriormente, pásallo ao outro, que tras aseguralo con cuñas no burro de escavar, labra no seu interior coas trades, as gubias e as llergas (na zona de Leonardo coñéceselles como alegres). Tan só restará alisarla co coitelo coñecido como revocador e, finalmente, facerlle, si quéreselle algúns debuxos, co repinisco. En definitiva, ferramentas sinxelas, pero que precisan dunha técnica de traballo difícil.Como recomendacións, ambos apostan porque a madeira sexa de «bidueiro, ameneiro ou salgueiro» ou, mesmo, de platanais. E varían as zocas por sexos? «Si, as dás mulleres son máis estreitas, acostuman a ter a punta máis levantada e a ter algo máis de tacón pero nunca moito. As dous homes, polo contrario, teñen ou empeine máis ancho e son máis cubertas, máis brutas».Tanto a Leonardo como a Paco lles entristece que este oficio «tan sacrificado» pérdase. «Antes, en cada casa había un zoqueiro». Por iso, non dubidan en alegrarse da existencia de alguén moza que loita por facer sobrevivir o oficio.O único zoqueiro novoA tan só media hora de Rigueira sitúase Mondoñedo e o barrio artesanal de Vos Muíños, onde ten o seu obradoiro Alberto Geada (http://www.albertogeada.com/), un mozo de 28 anos que trata de manter viva a paixón por esta artesanía. «Case todo ou mundo dicíame estás tolo!, como che vas a poñer a facer zocas si case non as usa naide?»Pois non só se dedicou ao oficio que tiña o seu pai senón que creou na localidade mindoniense un pequeno museo do calzado de madeira onde exhibe exemplares de zuecas e madreñas (variedade da zona oriental de Lugo e Asturias) nas súas distintas variedades; algúns pares teñen máis dun século de antigüidade e constitúen verdadeiras obras mestras deste vello oficio artesanal. Ademais, ten outro proxecto en mente: crear un gran museo sobre esta materia, ao que incorporaría máis de 150 pezas que xa adquiriu por todo o mundo e polas que algúns casos, como por unhas galorchas de Vos Oscos (variedade entre as zocas e as madreñas), chegou a pagar até 9.000 euros. Todo iso, si logra algún tipo de axuda por parte das distintas administracións ás que, non dubida en criticar a súa falta de atención. Así, tanto asegura que «ou único que fan é embolsar para eles e nós non vemos un peso» como constata que «vos artesáns, desde que nacemos ata que morremos, estamos en crise».Mentres o proxecto non se materializa, Alberto prosegue facendo no seu taller, de forma artesanal, distintas zuecas e madreñas, utilizando para iso as tradicionais ferramentas deste oficio. Parte da produción véndese á xente que aínda utiliza este calzado (sobre todo, na zona de Asturias que limita con León); o resto vai a tendas de artesanía nas que se aprecian como obxecto decorativo. Pero ademais, e como exemplo de novas saídas para o oficio, Alberto logrou que un deseñador, Manuel Bolaño, incorporáseas ás pasarelas de moda («neste ano a ver conseguir que estean en Milán»), e que, tamén, utilizásense en distintos espectáculos teatrais, como un que tivo lugar recentemente en Barcelona.Renovarse ou morrer. Leste podería ser a lema que anima a esta especie de último mohicano nado en Alfoz. Si pola súa zona había outrora até 16 fábricas de madreñas e preto de 70 zoqueiros, na actualidade, tan só queda el, «ou único "pringao" que ainda se adica a isto». Iso si, promete dar moita guerra.