Desde 1979 forma parte da Comisión de Toponimia, o organismo encargado de ditaminar cales son as formas oficiais dos topónimos galegos que están a disposición pública na web da Xunta. En trinta anos só se mantén viva a polémica do topónimo da cidade da Coruña. Unha única disensión entre 37.297 topónimos resoltos. Antón Santamarina (A Fonsagrada, 1942) é lexicógrafo, membro da Academia Galega e catedrático de filoloxía na Universidade de Santiago.
Vostede pertence á comisión de estudos que ditamina sobre os topónimos galegos desde 1979, nunha etapa preautonómica. A recuperación da toponimia era unha reivindicación moi sentida.
Tamén por parte das autoridades daquela. Lembro que ía haber unha viaxe oficial e querían mudar ao galego de inmediato os carteis dos lugares por onde ía pasar. Recibimos unha listaxe do goberno civil de Lugo coa ruta desde a que entraba o coche oficial en Galicia até Compostela. En todo caso o organismo argallouse con presas. Estaban Filgueira, Xosé Luís Pensado e varios filólogos. Publicamos dez cadernos por concellos e cando chegou a etapa autonómica impulsouse máis decididamente, porque no período de nacemento houbera paradas por falta de cartos. Impulsábase ocasionalmente, como cando o Instituto Xeográfico estaba preparando os mapas 1:25.000 e solicitaban á Xunta os novos topónimos oficiais, incluídos ríos e accidentes xeográficos. Con Xosé Luís Barreiro e Cotarelo en Presidencia foi cando se produciu o pulo definitivo e a revisión do nomenclátor.
A deturpación dos topónimos ten raíces históricas na castelanización?
Desde que coñecemos documentación en galego rexístrase a deturpación e a castelanización. Xa en documentos do século XVI aparece Santa Marta de Ortiguera e tamén documentamos o caprichoso das mudanzas. Hai documentos notariais onde a Boiro chamábanlle Buero e por Palmeira escribían Palmera, nomes que non chegaron despois a ningunha oficialidade no nomenclátor do franquismo.
Nos trinta anos de autonomía as polémicas por nomes de concello só foron as actuais Pobra (do Caramiñal, do Brollón, de Trives) e o da Coruña.
Practicamente foron os únicos, entre 37.297 resoltos. No caso das Probas o ditame estivo retido sen darlle oficialidade na Xunta, porque unha maioría absoluta dependía do que foi alcalde da Pobra do Caramiñal, o finado Segundo Durán Casais. En todo caso nós reunímonos cos tres alcaldes relacionados con esa denominación para explicarllo documentalmente. O da Coruña é un problema de autoodio, sen máis, e por suposto sen base científica. Que estea nas cartas de navegación non é relevante porque iso responde á castelanización.
A Lei de Normalización Lingüística, aprobada por unanimidade, establece que o topónimo ten unha única denominación oficial que é a galega. Calquera intento de mudanza obriga a intervir na Lei?
O artigo forma parte do topónimo e é indiscutíbel que en galego é A Coruña. O topónimo é unha marca de identidade e a xente sente orgullo da forma galega do seu nome. Téñensenos dado casos de pequenas protestas por topónimos escritos con “b” ou con “v”, pero son simples anécdotas.
O nomenclátor (concellos, parroquias e lugares) está disponíbel na páxina web xunta.es/nomenclator/busca.jsp. Queda traballo pendente?
Nesa materia está rematado e accesíbel. Agora estamos traballando nun Proxecto de Toponimia de Galicia, na que procuramos recoller toda a toponimia, en colaboración co SITGA (Servizo de Información Territorial de Galicia), que ten a cartografía. Sobre a fotografía aérea nós imos documentando in situ cada nome de lugar. Se o nomenclátor de entidades de poboación son máis de 25.000 nomes nesta nova fase temos xa documentados 300.000 topónimos.
Unha vez aprobados pola Xunta pasaron a todos os organismos do estado?
Esa competencia de designación é da Xunta. O Instituto Nacional de Estadística ten que usar o nome estudado na Comisión de Toponimia e aprobado no Consello da Xunta. E o Instituto Xeográfico tamén o adopta, obrigatoriamente. De feito durante anos conviviu a denominación deturpada porque o troco do nome das provincias teno que facer o Congreso dos Deputados.
Galego no ensino
En 1979 vostede estivo no organismo que levou por primeira vez a materia de galego ao sistema escolar.
Xa daquela foi bastante penosa a introdución. O que agora se quere facer, por máis que teña lexitimidade dun programa electoral, sería un paso atrás considerábel. O galego está nunha situación moito máis dramática que a prevista por Alonso Montero en 1973. Os galego falantes iniciais caen en picado e tamén a transmisión do galego como lingua inicial, que é o momento central de adquisición da linguaxe. A escola podía ser un medio para reparar a perda, incluídas as galescolas, porque o sistema de inmersión lingüística foi, por exemplo, o que lle valeu a Israel para recuperar o hebreo, que a finais do XIX estaba case perdido. Non sei porque se lle ten medo á inmersión, porque tal como é a sociedade sempre saberán falar castelán.
Dicía que no caso to topónimo coruñés ten que ver co autoodio, a escola non acabou con eses prexuízos?
Lendo textos de Ramón Piñeiro sobre estas cuestións sociolóxicas, el era dos que pensaba que en canto se recuperase o prestixio do galego o uso estenderíase rapidamente. O prestixio cultural recuperouse e hoxe ninguén sente complexo de inferioridade por falar galego, pero pasar aos feitos é máis complicado. Se tomamos os inquéritos sobre actitudes nunha lingua como o occitano, todo o mundo o quere unha barbaridade pero ninguén o fala. Semella que poñer en práctica o amor á lingua falándoa é complicado e cando se alcanza determinado punto crítico, e se troca a cadea de transmisión, xa é moi difícil volver atrás. E se ben hai fenómenos de sempre (pais galego falantes que se dirixen aos nenos en castelán), tamén hai moita militancia e mesmo parellas que son castelán falantes pero deciden transmitirlle aos fillos o galego.
A que respondería o revival dos tópicos sobre o galego e a inversión da realidade sobre que lingua está en risco?
Hai unha mistura de antagonismos políticos e o desexo de enfrontar que a defensa do galego sexa bandeira do nacionalismo. Daquela vale todo e fálase de imposición do galego. Pero hai dirixentes do propio PP que defenden o galego e a proba é que aprobaron o Plano de Normalización na época de Fraga. Aquel plano consensuado poñía o listón do uso do galego bastante alto. Como o goberno bipartito quixo ir nesa dirección había que desfacelo.
E ao bipartito houbo quen o acusou de timorato en materia lingüística.
Esa crítica depende da parroquia, e aínda que os avances non se pode dicir que fosen relevantes o evidente é que xeraron no PP unha contrapolítica. O galego, tamén para os que agora gobernan, é considerado un patrimonio cultural e ninguén se vai atrever a unha política de supresión xeneralizada. Ramón Piñeiro, cando entrou na Academia, falou do complexo ideolóxico que sostiña que a multiplicidade de linguas é un atraso. En moitas ideoloxías progresistas esta idea era ben recibida, pero iso hoxe está superado. O que nos liga coas raíces do pasado, do teu pobo e da túa comunidade, é a lingua. Ir contra isto é suicida e penso que ningunha das ideoloxías presentes en Galicia o defendería. Pero isto non pode levar a admitir a lei da selva, de que o peixe grande come o cativo. Se non favorecemos a lingua en peor situación con medidas de discriminación positiva é imposíbel sustentala.
O bilingüismo dos galegos é unha vantaxe comparativa en canto nos conecta con máis xente vía Brasil e Portugal.
Non son reintegracionista pero recoñezo que estaríamos nunha ponte óptima para entendernos con eses dous mundos, tamén en termos económicos. Pero a supervivencia da lingua non pode medirse só en termos de tamaño. Hai linguas pequenas que os falantes manteñen cunha tenacidade e un orgullo dignos de admiración, como é o caso do romanche na Suíza.
O problema é de orgullo de país?
No caso do hebreo que citei era unha razón de patriotismo pero tamén de necesidade de entenderse cunha poboación que chegaba de moitos países con linguas diferentes. Temos o país que temos e a vontade non podemos inventala porque temos que rachar con inercias de xeracións. En Cataluña tiveron a vantaxe de que a burguesía foi catalanista desde a época do rexurdimento. Non son tampouco pesimista porque todo o que está vinculado ao espírito e a memoria histórica abala, e pode haber un novo rexurdimento e o galego volver florecer outros mil anos.
Vostede pertence á comisión de estudos que ditamina sobre os topónimos galegos desde 1979, nunha etapa preautonómica. A recuperación da toponimia era unha reivindicación moi sentida.
Tamén por parte das autoridades daquela. Lembro que ía haber unha viaxe oficial e querían mudar ao galego de inmediato os carteis dos lugares por onde ía pasar. Recibimos unha listaxe do goberno civil de Lugo coa ruta desde a que entraba o coche oficial en Galicia até Compostela. En todo caso o organismo argallouse con presas. Estaban Filgueira, Xosé Luís Pensado e varios filólogos. Publicamos dez cadernos por concellos e cando chegou a etapa autonómica impulsouse máis decididamente, porque no período de nacemento houbera paradas por falta de cartos. Impulsábase ocasionalmente, como cando o Instituto Xeográfico estaba preparando os mapas 1:25.000 e solicitaban á Xunta os novos topónimos oficiais, incluídos ríos e accidentes xeográficos. Con Xosé Luís Barreiro e Cotarelo en Presidencia foi cando se produciu o pulo definitivo e a revisión do nomenclátor.
A deturpación dos topónimos ten raíces históricas na castelanización?
Desde que coñecemos documentación en galego rexístrase a deturpación e a castelanización. Xa en documentos do século XVI aparece Santa Marta de Ortiguera e tamén documentamos o caprichoso das mudanzas. Hai documentos notariais onde a Boiro chamábanlle Buero e por Palmeira escribían Palmera, nomes que non chegaron despois a ningunha oficialidade no nomenclátor do franquismo.
Nos trinta anos de autonomía as polémicas por nomes de concello só foron as actuais Pobra (do Caramiñal, do Brollón, de Trives) e o da Coruña.
Practicamente foron os únicos, entre 37.297 resoltos. No caso das Probas o ditame estivo retido sen darlle oficialidade na Xunta, porque unha maioría absoluta dependía do que foi alcalde da Pobra do Caramiñal, o finado Segundo Durán Casais. En todo caso nós reunímonos cos tres alcaldes relacionados con esa denominación para explicarllo documentalmente. O da Coruña é un problema de autoodio, sen máis, e por suposto sen base científica. Que estea nas cartas de navegación non é relevante porque iso responde á castelanización.
A Lei de Normalización Lingüística, aprobada por unanimidade, establece que o topónimo ten unha única denominación oficial que é a galega. Calquera intento de mudanza obriga a intervir na Lei?
O artigo forma parte do topónimo e é indiscutíbel que en galego é A Coruña. O topónimo é unha marca de identidade e a xente sente orgullo da forma galega do seu nome. Téñensenos dado casos de pequenas protestas por topónimos escritos con “b” ou con “v”, pero son simples anécdotas.
O nomenclátor (concellos, parroquias e lugares) está disponíbel na páxina web xunta.es/nomenclator/busca.jsp. Queda traballo pendente?
Nesa materia está rematado e accesíbel. Agora estamos traballando nun Proxecto de Toponimia de Galicia, na que procuramos recoller toda a toponimia, en colaboración co SITGA (Servizo de Información Territorial de Galicia), que ten a cartografía. Sobre a fotografía aérea nós imos documentando in situ cada nome de lugar. Se o nomenclátor de entidades de poboación son máis de 25.000 nomes nesta nova fase temos xa documentados 300.000 topónimos.
Unha vez aprobados pola Xunta pasaron a todos os organismos do estado?
Esa competencia de designación é da Xunta. O Instituto Nacional de Estadística ten que usar o nome estudado na Comisión de Toponimia e aprobado no Consello da Xunta. E o Instituto Xeográfico tamén o adopta, obrigatoriamente. De feito durante anos conviviu a denominación deturpada porque o troco do nome das provincias teno que facer o Congreso dos Deputados.
Galego no ensino
En 1979 vostede estivo no organismo que levou por primeira vez a materia de galego ao sistema escolar.
Xa daquela foi bastante penosa a introdución. O que agora se quere facer, por máis que teña lexitimidade dun programa electoral, sería un paso atrás considerábel. O galego está nunha situación moito máis dramática que a prevista por Alonso Montero en 1973. Os galego falantes iniciais caen en picado e tamén a transmisión do galego como lingua inicial, que é o momento central de adquisición da linguaxe. A escola podía ser un medio para reparar a perda, incluídas as galescolas, porque o sistema de inmersión lingüística foi, por exemplo, o que lle valeu a Israel para recuperar o hebreo, que a finais do XIX estaba case perdido. Non sei porque se lle ten medo á inmersión, porque tal como é a sociedade sempre saberán falar castelán.
Dicía que no caso to topónimo coruñés ten que ver co autoodio, a escola non acabou con eses prexuízos?
Lendo textos de Ramón Piñeiro sobre estas cuestións sociolóxicas, el era dos que pensaba que en canto se recuperase o prestixio do galego o uso estenderíase rapidamente. O prestixio cultural recuperouse e hoxe ninguén sente complexo de inferioridade por falar galego, pero pasar aos feitos é máis complicado. Se tomamos os inquéritos sobre actitudes nunha lingua como o occitano, todo o mundo o quere unha barbaridade pero ninguén o fala. Semella que poñer en práctica o amor á lingua falándoa é complicado e cando se alcanza determinado punto crítico, e se troca a cadea de transmisión, xa é moi difícil volver atrás. E se ben hai fenómenos de sempre (pais galego falantes que se dirixen aos nenos en castelán), tamén hai moita militancia e mesmo parellas que son castelán falantes pero deciden transmitirlle aos fillos o galego.
A que respondería o revival dos tópicos sobre o galego e a inversión da realidade sobre que lingua está en risco?
Hai unha mistura de antagonismos políticos e o desexo de enfrontar que a defensa do galego sexa bandeira do nacionalismo. Daquela vale todo e fálase de imposición do galego. Pero hai dirixentes do propio PP que defenden o galego e a proba é que aprobaron o Plano de Normalización na época de Fraga. Aquel plano consensuado poñía o listón do uso do galego bastante alto. Como o goberno bipartito quixo ir nesa dirección había que desfacelo.
E ao bipartito houbo quen o acusou de timorato en materia lingüística.
Esa crítica depende da parroquia, e aínda que os avances non se pode dicir que fosen relevantes o evidente é que xeraron no PP unha contrapolítica. O galego, tamén para os que agora gobernan, é considerado un patrimonio cultural e ninguén se vai atrever a unha política de supresión xeneralizada. Ramón Piñeiro, cando entrou na Academia, falou do complexo ideolóxico que sostiña que a multiplicidade de linguas é un atraso. En moitas ideoloxías progresistas esta idea era ben recibida, pero iso hoxe está superado. O que nos liga coas raíces do pasado, do teu pobo e da túa comunidade, é a lingua. Ir contra isto é suicida e penso que ningunha das ideoloxías presentes en Galicia o defendería. Pero isto non pode levar a admitir a lei da selva, de que o peixe grande come o cativo. Se non favorecemos a lingua en peor situación con medidas de discriminación positiva é imposíbel sustentala.
O bilingüismo dos galegos é unha vantaxe comparativa en canto nos conecta con máis xente vía Brasil e Portugal.
Non son reintegracionista pero recoñezo que estaríamos nunha ponte óptima para entendernos con eses dous mundos, tamén en termos económicos. Pero a supervivencia da lingua non pode medirse só en termos de tamaño. Hai linguas pequenas que os falantes manteñen cunha tenacidade e un orgullo dignos de admiración, como é o caso do romanche na Suíza.
O problema é de orgullo de país?
No caso do hebreo que citei era unha razón de patriotismo pero tamén de necesidade de entenderse cunha poboación que chegaba de moitos países con linguas diferentes. Temos o país que temos e a vontade non podemos inventala porque temos que rachar con inercias de xeracións. En Cataluña tiveron a vantaxe de que a burguesía foi catalanista desde a época do rexurdimento. Non son tampouco pesimista porque todo o que está vinculado ao espírito e a memoria histórica abala, e pode haber un novo rexurdimento e o galego volver florecer outros mil anos.
No hay comentarios:
Publicar un comentario