MAMIFEROS VERTEBRADOS DE BURON (III): A ARDILLA

FICHA TÉCNICA

Nome EO-NAVIEGO: ardilla
Nome galego: esquío
Nome castelán: ardiña
Nome científico: Sciurus vulgaris

Orde: Rodentia.

Familia: Esciúridos.

Xénero: Sciurus.

Especie: Sciurus vulgaris (Linnaeus, 1758).

Lonxitude da cabeza e corpo, sen incluír a cola: entre 19 e 24 cms.

Lonxitude da cola: de 15 a 20 cms.

Peso: Depende da subespecie, e vai dende os máis de 500 gramos no grupo infuscatus-hoffmani, aos 200 gramos no grupo alpinus.

Status da especie: Non ameazada.

DESCRICIÓN DA ESPECIE

Popular, áxil e simpático roedor que desenvolve a súa vida de modo fundamental nas árbores, con hábitos diúrnos e que está activo durante todo o ano.A ardilla é unha especie moi antiga, despois de encontrarse restos fósiles cunha idade estimada entre os 20 e 30 millóns de anos. Na actualidade A ardilla habita os cinco continentes, contando a familia (Esciuridus) cunhas 350 especies, con hábitos tanto arborícolas coma terrestres. Se ben no territorio español tan só está presente a ardilla vermella (Sciurus vulgaris) e a ardilla moruno (Atlantoxerus getulus. Linnaeus, 1758), especie esta última que ten limitada a súa presenza xeográfica á illa de Fuerteventura, onde foi introducida en 1965 procedente de África, contando cunha importante poboación na actualidade nesa illa. En Europa, aínda que a especie máis abundante é a ardilla vermella (Sciurus vulgaris), tamén está presente a ardilla gris ou de Las Carolinas (Sciurus carolinensis), unha especie alóctona de maior tamaño que a ardilla vermella que foi introducido en Gran Bretaña e Centro-Europa procedente de Norteamérica, onde ten aclimatado dun modo excelente, chegando a desprazar a ardilla vermella

A ardilla vermella, é un animal moi sociable e simpático, que acepta a presenza humana sen dificultade, polo que é habitual vela en parque e xardíns, onde acepta con agrado alimentos das persoas. Pola contra nas serras e lugares onde non está habituada á presenza humana, ao menor indicio de movemento ou ruído foxe con rapidez e trepa polas árbores para situarse fóra do seu alcance, aínda que a súa curiosidade lle fai mirar cara ao visitante tan pronto considérase a salvo. Se temos a ocasión de observar o animal descendendo dunha árbore ou rama comprobaremos que sempre o fai cabeza abaixo. Tanto o ascenso como o descenso é moi rápido grazas ás poderosas uñas con que contan as súas catro patas (con 4 dedos a anteriores e 5 as posteriores). As características anatómicas e mobilidade das patas dianteiras, permítelle ao animal que poida usalas a xeito de pequenas mans, das que se axudan para suxeitar os alimentos que pela e come.O nome de ardilla vermella é ilustrativo da cor da capa da especie, aínda cando a coloración pode variar significativamente entre os individuos e particularmente dunha subespecie a outra. A pelaxe do animal difire sensiblemente de inverno cando a pelaxe ou capa é máis escura que en verán, aínda cando a principal característica que presenta o animal en verán con respecto ao inverno, é que en inverno presenta longos e abundantes pelos sobre as orellas (pinceis auriculares) os que desaparecen e caen en verán, para volver aparecer novamente ao chegar os rigores invernais ao ano seguinte. Esta característica dos pinceis auriculares permite ao identificar a imaxe dun esquío saber se a fotografía foi tomada en inverno ou verán.

Outro aspecto anatómico destacable na configuración xeral do animal é a presenza permanente dunha ben dotada e poboada cola, con aspecto voluminoso e esponxoso, que lle serve á especie como punto de apoio e, fundamentalmente, para equilibrar os seus áxiles movementos nas árbores, onde pasa a maior parte da súa vida, incluída a cría, para o que constrúe uns característicos e curiosos niños nas forquita das árbores, de forma esférica, duns 20 a 30 cms. de diámetro, nos que acondiciona unha cámara protexida con follas e mofo na que dá a luz dúas veces ao ano ás súas crías: de 1 a 6, aínda que normalmente son 3 ou 4 exemplares. O niño é de tal importancia na etoloxía da especie que o individuo, moi solitario, adoita posuír máis dun niño no seu territorio, que conta cun raio medio de 200 a 300 metros, ao que os machos adoitan delimitar con ouriños e outras marcas territorialistas, espazo no que pode acondicionar ata 6 niños, aínda que o normal en que sexan menos, dos que un deles é o utilizado pola femia para criar e os restantes para refuxiarse, para descansar ou como despensa.



A ardilla aliméntase de forma fundamental de froitos secos e sementes, principalmente do piñeiro (piñóns) que pela con grande habilidade de modo que unha ardilla pode empregar uns 3 minutos en deixar completamente limpa unha piña

A ardilla adoita limpar as piñas que come nun mesmo lugar,donde acumúlanse cascarillas e restos do eixe central ou vásteza da piña.

Tamén pode incluír na súa dieta froitos outonais, cogomelos, brotes de ramas tenras, líquenes, ovos ou mesmo paxaros, os que localiza nas árbores nas que se move con grande axilidade, podendo efectuar saltos de ata cinco metros; acrobacias que realiza grazas ás súas calidades físicas e a ter moi desenvolvido o sentido da vista, o que lle permite calcular moi ben as distancias nos seus rápidos movementos.A auga é un factor condicionante na presenza e supervivencia da especie, de modo que precisa vivir nas proximidades de mananciais ou regueiros que conten con presenza constante de auga. A ardilla non hiberna, estando activa todo o ano, aínda cando diminúe o seu ritmo de vida nos días invernais máis crus, nos que permanece refuxiada no seu niño, onde acumula ao longo do ano, principalmente no outono, froitos secos e outras reservas coas que solucionar sen dificultade esta adversidade. A excesiva calor (temperaturas en torno aos 35º C) tamén diminúe a súa capacidade metabólica e durante as horas centrais dos días moi calorosos tamén permanece refuxiada nos seus niños, á sombra.A ardilla móstrase máis activa ao amañecer e a primeiras horas da tarde.Vive en todo tipo de bosques, tanto de frondosas coma de coníferas, e pode emprazarse dende o nivel do mar ata os 2.150 metros en que se describiu a presenza da especie en Serra Nevada (Granada). Se ben a presenza polo territorio nacional non é estable e falta en moitas áreas, particularmente na zona oeste da península. Tampouco está presente nas Illas Baleares.

DATOS DA ESPECIE

Lonxevidade: Ata 6 anos en liberdade, aínda cando o normal é que non pase dos 3 anos de vida. A mortalidade é moi alta nos individuos novos, de modo que unha porcentaxe estimada entre o 70 e o 80% non alcanzan o ano de vida. Calcúlase que a vida media do esquío está en torno aos seis meses. En catividade pode chegar a vivir 10 anos.

Niño de ardilla nunha árbore

Celo: Como na maior parte dos roedores, está condicionado pola dispoñibilidade de alimento, aínda que adoita haber dous períodos anuais que coinciden entre xaneiro-abril e xuño-agosto.

Xestación: A xestación dura de 40 a 60 días

Época de parto: As femias novatas só ten un parto ao ano, mentres que a partir do segundo ano son posibles dous partos anuais, un en primavera e outro a mediados, ou final de verán.

Parto: De 1 a 6 crías, normalmente 3 ou 4, que pesan ao nacer 12 gramos e que nacen cos ollos pechados e sen capacidade auditiva. Á semana sáelles pelo e á cuarta ou quinta semana abren os ollos e xa poden oír.

Duración da lactación: As crías son aleitadas mentres teñen os ollos pechados (4 ou 5 semanas) período no que permanecen no niño, cuxa boca tapa a nai cada vez que sae para intentar protexer as crías dos depredadores. As crías continúan convivindo coa nai ata que son adultas, momento a partir do cal inician unha dispersión natural.

Madureza sexual: Alcanzar a madureza sexual entre os 6 e 11 meses os machos e entre os 10 e 12 meses as femias

Pegadas: As extremidades posteriores son máis longas que as anteriores, estando ambas as dúas cubertas de pelo. As patas dianteiras contan con catro dedos e con cinco as traseiras, en ambos os dous casos provistos dunhas uñas alongadas, fontes e puntiagudas, que quedan perfectamente marcadas nos medios óptimos para eles (barro, limo ou arxila), dado que o pouco peso do animal impide que se marque con nitidez a súa pegada fóra destes lugares. O aspecto da pegada é alongado, duns 4 cms. de longo por 2 cms. de ancho, na que destacan as uñas xunto ás pegadas dixitais (moi alongadas). A pegada plantar é moi irregular, ao estar constituída por unha serie de calosidades chamadas lóbulos (cinco), dos que tres corresponden á almofada plantar e os outros dous posteriores ao talón ou parte superior. Debe terse presente como non adoita imprimirse esta pegada sobre o chan e cando o fai o normal é que aparezan xuntos os lóbulos plantares, co aspecto dun só de forma irregular, mentres que os dous do talón non adoitan marcarse no chan. En conxunto, cando o animal camiña ou corre nos seus característicos saltitos, deixa marcadas un conxunto de catro pegadas, no que se aprecian dúas pegadas máis grandes situadas unha á altura da outra máis avanzadas, que corresponden ás patas posteriores, e outras dúas tamén á mesma altura unha doutra, máis atrasadas e lixeiramente máis pechadas e pequenas que as outras dúas primeiras, que corresponden ás patas anteriores

Excrementos: A súa forma e cor vai depender moito do alimento consumido e da época do ano. Polo xeral presentan unha cor marrón ou negra, e un aspecto semiesférico, parecido ao do coello, aínda que de menos tamaño e sen formar esferas tan perfectas, sendo a súa forma máis irregular e dun tamaño que pode ir dos 0,5 aos 0,8 cms.
Alimentación: A ardilla vermella come fundamentalmente froitos secos e sementes aínda que tamén pode incluír na súa dieta froitos outonais, cogomelos, brotes de ramas tenras, líquenes, ovos ou mesmo paxaros e insectos.

Hábitats: A ardilla vermella é unha especie esencialmente forestal e arborícola, que se estende por toda a Península Ibérica, aínda que non de forma uniforme, podendo localizala dende o nivel do mar ata os 2.150 metros en Serra Nevada (Granada). Os seus hábitats están asociados a soutos fluviais e fontes permanentes, dadas as necesidades hídricas da especie.
Outros rastros. Son moi amplos e característicos da especie. Quizais o rastro máis característico da especie son as chamadas cascarillas das piñas, denominación que reciben os refugallos das piñas unha vez traballados pola ardilla para obter os seus piñóns. Xunto ás cascarillas ou escamas da piña adoita encontrarse o seu eixe principal ou vásteza central, que aínda que adoita presentarse perfectamente limpo, conserva uns fíos e restos de escamas que os diferencia das vástezas consumidas por outros animais ou aves, como acontece co consumido polo rato de campo, que aparece completamente pulido e limpo ou o peto, que non elimina completamente as cascarillas ou escamas da piña, senón que lles deixa visibles os fíos .

Outros rastros identificativos da presenza de esquíos son os niños. De aspecto esférico, duns 20 a 30 cms. de diámetro, aparecen no alto das árbores formadas por ramas no exterior e tapizadas no seu interior por follas, herba seca e mofo. O seu aspecto é similar ao de niños de pegas e choias, aínda que se diferencian en que os destas aves son máis grandes e se levantan preferentemente nas ramas, mentres que os de esquío adoitan apoiarse nas forquita dos madeiros, sendo de aspecto máis compacto.

As mordedelas en froitos secos, é outro bo rastro, aínda cando pode confundirse con outras especies como o rato de campo, a rata parda ou o leirón careto, se ben o esquío é o único roedor que parte os froitos secos polo centro, dada a forza dos seus incisivos superiores, cos que fai panca, deixando marcada no punto de unión das valvas unha marca, polo que se ben non sempre accede ao interior das sementes partíndoas polo centro ou valvas, a presenza de noces ou outros froitos secos, como abelás partidas polo centro xunto a outros comidos de formas máis irregulares, nos delatarán a presenza de ardillas. A presenzas de noces verdes coa casca arrancada ou pelada en tiras ou anacos, sen quitala dunha peza, é outro rastro xenético da presenza de esquíos. Ao subir ás árbores, particularmente nos caducifolios de codia branda, aínda que tamén pode apreciarse nalgúns piñeiros se se examinan con atención, os esquíos adoitan deixar marcadas as uñas nos madeiros. Estas marcas diferéncianse das do gato montes e xeneta en que son tan máis longas e profundas (tan longas como as da xeneta e tan profundas como as do gato montés).

As chamadas despensas de cogomelos, tamén son moi orientativas da presenza de ardillas, estas adóitanse colocar nas forquita das ramas das árbores, intentando o esquío mantelas a salvo de ratos e topillos e á súa disposición para cando desexe comelas.

Dimorfismo sexual: Non apreciable por métodos normais, sen contacto manual co animal. Diferéncianse o macho e a femia pola distancia entre o ano e a apertura sexual. Máis próxima na femia e con 1 cm. ou máis de separación no macho. A femia conta ademais con sete pares de mamas, máis visibles cando está en período de lactación.

Inimigos naturais. Os seus principais inimigos son o gato montés, a donicela e a xeneta, así como as grandes rapazas nocturnas e diúrnas.

Curiosidades ecolóxicas. A ardilla enterra no chan froitos outonais a xeito de despensa, cando abundan na natureza, para consumilos posteriormente cando escasean os alimentos. Moitas destas sementes non as localiza ou quedan esquecidas, posibilitando que delas naza unha nova árbore. De aquí que o esquío foi chamado como "o plantador de árbores". Gustaríache imitala?. Cando vaias ao bosque enterras ti tamén sementes e posibilitases que algún día naza unha árbore.

Principais problemáticas. A destrución de hábitats e a loita contra a procesionaria do piñeiro, empregando métodos non selectivos, mediante a utilización de insecticidas de amplo espectro, fundamentalmente fumigacións áreas en piñeirais afectados por pragas, supuxeron gran mortaldade na especie, ben por contacto directo co produto (intoxicación) ou por diminución da capacidade de fecundación e/ou esterilización, principalmente polo ilícito emprego de produtos derivados do DDT. A ardilla tamén foi obxecto de caza por alimañeros, que vendían a súa pel ou disecaban o animal, dado a beleza e atractivo que o animal sempre tivo para o home. Ata hai uns anos a caza era outra ameaza, en canto que tamén se cazaba o esquío, unhas veces para comerlla, outras por simple "pracer" de matar a un animal que se movía entre as árbores ou por considerar que se predá sobre os ovos doutras aves e era un inimigo a eliminar.